مقدمه                                                                                                                      

حوزه‌ی آبریز پنج آمو، یکی از حوزه‌های مهم آبی در سطح کشور است که مساحت مجموعی آن در خاک افغانستان حدود ۹۰۶۹۲ کیلومتر مربع (به شمول مساحت حوزه آبریز آمو پائینی یا شورتیپه) میباشد. دریای آمو از ارتفاع پنج‌هزار متری کوه‌های پامیر کلان، از جهیل زرکول و چقمقتین سرچشمه گرفته، منبع آن یخچال‌های پامیر و واخان می‌باشد.

این رودخانه با یکجاشدن رودخانه‌های پنج، کوکچه و وخش در ۶۵ کیلومتری شمال غربی ولایت کندز به وجود آمده و بزرگ‌ترین رودخانه در آسیای مرکزی به شمار می‌رود؛ طول آن ۲۴۰۰ کیلومتر است و در نهایت در جهیل اورال می‌ریزد.

این حوزه آبریز به طول ۱۱۷۷.۹۶ کیلومتر سرحد مشترک آبی با کشورهای تاجکستان، ازبکستان و ترکمنستان بوده و فقط ۷۲.۰۴ کیلومتر سرحد خشکه در قسمت‌های بالائی بدخشان با کشور تاجکستان را تشکیل میدهد.

حجم آب متوسط سالانه آن حدود (۶۵ -۷۰) میلیارد مترمکعب تخمین شده است که ۳۰ درصد آن از رودخانه‌های افغانستان تولید شده، ۶۱ درصد توسط تاجیکستان و ۹ درصد توسط ازبکستان، ترکمنستان، و قرغیزستان تولید می‌گردد.

طی سالیان متمادی افغانستان ازین حوزه در رفاه اقتصادی و اجتماعی خویش استفاده مؤثر ننموده و کانال قوشتیپه یګانه پروژه مهم افغانستان است که بر روی رودخانه مذکور روی دست ګرفته و از حق خویش در این حوزه مطابق به نورم‌های بین المللی استفاده میکند. ادامه کار روی این پروژه بزرګ ملی سبب شده است که نګرانی‌های همسایه‌ها به خصوص ترکمنستان و ازبکستان را در پی داشته باشد و ازینرو نیاز است بدانیم افغانستان در استفاده از حق خویش و مدیریت منابع آب در این حوزه از چه توجیه حقوقی برخوردار است.

محققین و نویسنده‌ګان زیادی در این زمینه به تحقیق و مباحث پرداخته است اما در نوشته کوشش کرده‌ام کانال خوشتیپه را در پرتو اصل استفاده معقولانه و منصفانه که در حقیقت اصل عرفی حقوقی بین‌المللی در زمینه استفاده از آبهای فرامرزی است، بیشتر تحلیل و توضیح شود.

معلومات کلی در باره کانال قوش‌تیپه

کانال آبیاری قوش‌تیپه که کارهای مقدماتی آن در دهه ۵۰ خورشیدی آغاز شده بود، بزرگ‌ترین پروژه آبیاری در سطح کشور است. قرار است در چارچوب این کانال حدود  ۷ میلیارد مترمکعب آب از دریای آمو برای آبیاری زمین‌های زراعتی، تأمین آب آشامیدنی و سایر نیازهای حیاتی مردم به ولایت‌های بلخ، جوزجان و فاریاب انتقال داده شود.

این کانال ۲۸۵ کیلومتر طول دارد که قرار است با عمق شش‌و‌نیم متر و پهنای ۱۵۲ متر در سه مرحله ساخته شود. قابل یاد‌آوری است که پهنای کانال در قسمت کف آن ۸۵ متر و در قسمت بالایی و سطح آن ۱۵۲ متر در نظر گرفته شده است.

احداث کانال در سه مرحله و شکل ذیل برنامه‌ریزی شده است:

مرحله اول ساخت کانال از قوش‌تیپه که نقطه اتصال کانال( ولسوالی کلدار ولایت بلخ که نقطه اتصال کانال  به آمو دریا می‌باشد)، شروع شده و با عبور از مناطق خلم، نهرشاهی، حیرتان و بلخ ولایت بلخ، به ولسوالی دولت‌آباد آن ولایت می‌رسد. طول این مرحله ۱۰۸ کیلومتر تثبیت شده است. مرحله دوم آن ولسوالی دولت‌آباد ولایت بلخ را با گذر از ولسوالی‌های آقچه، مردیان و خواجه کوه ولایت جوزجان به ولسوالی‌ اندخوی ولایت فاریاب وصل می‌کند که طول آن ۱۷۷ کیلومتر است. مرحله سوم، تقسیم آب کانال در شبکه‌های فرعی و انتقال به مزارع در سه ولایت متذکره است.

اگر تمام مراحل ساخت احداث کانال با موفقیت به پایان برسد، کانال قوش‌تیپه ظرفیت آن را دارد تا در سال نه میلیارد متر‌مکعب آب را از آمودریا به دشت‌های پهناور بلخ، جوزجان و فاریاب انتقال دهد که در نتیجه آن ۵۸۰ هزار هکتار زمین در افغانستان آبیاری خواهد شد و این تحولی بزرگ در اقتصاد و زنده‌گی مردم شمرده می‌شود.

چگونه‌گی استفاده از منابع آب در حوزه پنج آمو توسط کشورهای آسیای مرکزی

 زراعت و مالداری یکی از مهمترین و عمده‌ترین عامل رشد اقتصادی در آسیای مرکزی شمرده می‌شود. تقریباً 32.6 میلیون هکتار زمین برای آبیاری و زراعت در این مناطق موجود است در حال حاضر مناطقی که برای زراعت آماده شده شش ملیون هکتار زمین است که از جمله  ۲،۳ میلیون هکتار در ازبکستان, ۱،۸ میلیون هکتار در ترکمنستان  ۰،۴۵ میلیون آن در شمال افغانستان و ۰،۵ملیون هکتار تاجیکستان که بیشتر این مناطق در زمان حکومت جماهیر شوروی انکشاف داده شده است.

بنابراین در آب و هوای خشک از آب برای زراعت در آسیای مرکزی در حدود 1100 الی 14000 متر مکعب استفاده می‌شود که بیشتر از 70فیصد آب رودخانه‌ی آمو از طرف ترکمنستان و ازبکستان استفاده می‌گردد در حالی که افغانستان و تاجیکستان دو سهم دار بزرگ و عمده آب رودخانه کمتر از آب مستفید می‌شوند.

استفاده‌ سالانه^‌ء افغانستان از رود خانه^‌ء آمو فی نفر کمتر از ۱۰۰۰ متر مکعب، قرغیزستان و قزاقستان در حدود ۱۰۰۰ الی ۲۰۰۰ مترمکعب  ازبکستان در حدود ۲۰۰۰ الی ۳۰۰۰ متر مکعب و ترکمنستان حدود ۳۰۰۰ الی ۶۰۰۰ متر مکعب آب استفاده می‌کنند.

اعمار بند راغون که دارای ظرفیت نگهداری ۱۳،۳ کیلومتر مکعب آب و تولید ۳۶۰۰ میگاوات برق است، در مرحله اجراء قرار دارد. این بند می‌تواند به بزرگترین بند منطقه تبدیل شود. با این حال، سروی‌های ابتدایی نشان می‌دهد که در نتیجه اعمار این بند، تغییرات در میزان جریان آب به سوی قسمت سفلی رود وخش و بالاخره دریای آمو خواهد شد. 

بر اساس طرح‌های دولتی، استفاده از آب دریای آمو در تاجکستان و ترکمنستان افزایش خواهد یافت. تاجکستان قصد دارد تا وسعت اراضی قابل آبیاری را تا ۵۰۰۰۰ هکتار گسترش دهد. ترکمنستان در عین زمان پلان مشابه را برای توسعه اراضی قابل آبیاری خویش تا ۴۵۰۰۰۰ هکتار درنظر دارد. این زمین‌ها برای کشت برنج، پنبه و گندم استفاده خواهد شد.

ترکمنستان با وجودی که یک فیصد از مجموع ظرفیت آبی سالانه حوزه آبریز آمو را تولید می‌کند؛ اما سالانه بیش تر از ۲۲ ملیارد متر مکعب که ۳۵،۸ در صد مجموع آب حوزه یی مذکور است، استفاده می نماید.

کانال (قره قرم) یکی از تأسیسات بزرگ انتقال آب برای ترکمنستان است که رودخانه آمو بزرگترین منبع تامین کننده آب برای کانال مذکور می‌باشد.

کانال قره قرم به اندازه یی ۱۴۰۰ کیلو متر طول دارد و در مسیر شرق کشور به غرب آن جریان دارد که این کانال، آب مورد نیاز شهر های مرو، کرکی،  تجن ، عشق آباد و کوپت داغ را تامین نموده و ساحه بیش تر از ۴-۵ میلیون هکتار زمین زراعتی شامل زرع و کشت پخته می‌شود، تحت آبیاری قرار می‌دهد. البته کشور ترکمنستان منابع آبی ندارد و آب مورد نیاز خود را خارج از مرزهای خویش تامین می‌نماید که رود خانه آمو یکی از مهمترین منابع آن است که ۹۰ در صد نیازمندی‌های آبی آن را مرفوع می‌سازد.

کشور ازبکستان در حالی که ۶ فیصد آب حوزه رود خانه آمو را تولید مینماید ، اما ۴۵،۲ در صد آب این حوزه آبریز را که معادل ۲۹،۹ میلیارد متر مکعب می‌شود استفاده می‌نماید. هم چنان این کشور طی سال های متمادی از آب رودخانه‌یی آمو به منظور آبیاری زمین‌های زراعتی خود استفاده اعظمی نموده است.

ولایت‌های، سرخان دریا، بخارا ، نوایی ، و خوارزم با احداث تأسیسات بزرگ و کوچک از آب رود خانه‌ آمو  به صفت منبع اصلی آبیاری برای زرع و کشت پخته که از جمله اقلام عمده صادرات آن کشور است، استفاده می‌نماید.

به همین ترتیب کشور ازبکستان ذریعه پمپاژ و احداث کانال‌ها به طول زیاد آب رودخانه آمو را به بند بزرگی به نام تورپالان که در ولایت سرخان دریا موقعیت دارد  ذخیره نموده و از آن در مقاصد مختلف استفاده می‌کند.

هم چنان کانال بزرگ در بخارا که در زمان حکومت شوروی احداث گردیده است آب مورد نیاز خود را از رود خانه آمو اخذ نموده و ساحه نوایی را آبیاری می‌نماید. به همین ترتیب در ساحه‌ قشقه دریا بند دیگری را احداث نموده اند که این بند از طریق آب دریای آمو تامین می‌شود. برعلاوه تأسیسات دیگری در ولایت‌ها خوارزم و ناحیه‌ قاره قلپاغستان احداث گردیده اند که تأسیسات مذکور آب را از رود خانه آمو گرفته و به ساحات مورد نظر می‌دهند.

استفاده افغانستان از آب دریای آمو (زراعت و تولید برق): 

بی تر از ۷۰ در صد مردم حوزه ی آبریز پنج آمو در سکتور زراعت اشتغال دارند که آبیاری یک رکن اساسی برای توسعه زراعت در این حوزه به شمار میرود. قابل یادآوری است که ساحه قابل آبیاری در این حوزه ی آبریز حدود نهصد هزار هکتار زمین است که از جمله ۴۴۸ هزار هکتار آن با درجات متناوب یعنی به طور دو فصله، یک فصله و نوبت‌وار تحت آبیاری قرار می گیرند که جهت وضاحت بیشتر موضوع ساحات تحت آبیاری در حوزه فرعی مربوطه حوزه آبریز پنج آمو در جدول ذیل نشان داده شده است.

قابل یاد آوریست که طی سال های اخیر تعداد زیاد از زیربناهای آبیاری در این حوزه ی آبریز از طرف وزارت آب و انرژی به شکل انجنیری ساخته شده است که بطور نمونه میتوان از ساختمان های کانال سنگ مُهربدخشان، کانال شهروان در ولایت تخار و پروژه کندز خان آباد در ولایت کندز را یاد آوری نمود که ساحه هشتاد و پنج هزار هکتار زمین توسط این ساختمان ها تحت آبیاری قرار گرفته است.

جدول سیست‌های آبیاری به شکل انجنیری

وضعیت موجوده تولید برق آبی:

باید یادآور ګردید که یازده بند تولید برق در حوزه ی آبریز پنج ـ آمو احداث گردیده است که از انجمله صرف بند اول و دوم پلخمری که ظرفیت تولید برق آنها بیش از ۴ میگاوات می باشد، اما ظرفیت های تولیدی متباقی آن بین ۰.۱ تا ۰.۵ میگاوات است که می توان آنها را در ردیف طرح های آبی کوچک دسته بندی نمود. این بندها علاوه از تولید برق،‌ از آب آنها در بخش زراعت و مالداری استفاده به عمل می آید. جهت وضاحت بیش تر موضوع تعداد بندهای مذکور با ظرفیت تولیدی و ساحه تحت آبیاری در جدول ذیل نشان داده شده است.

جدول بندهای تولید برق آبی و چند منظوره در حوزه آبریز پنج آمو

همان طوری که قبلاً تذکر یافت، حوزه آبریز پنج آمو از نگاه ظرفیت منابع آب و تولید برق آبی یکی از حوزه های مهم در سطح کشور به شمار می رود، اما اگر به جدول بالا دقت شود، ملاحظه می‌گردد که تا اکنون از ظرفیت‌های برق آبی این حوزه حدود ۱۷.۹۵ میگاوات استفاده می شود که نظر به ظرفیت مجموعی تولید برق آبی که اندازه آن از ظرفیت مجموعی تولید برق آبی که اندازه آن حدود (۱۴۰۰۰-۱۸۰۰۰) میگاوات تخمین گردیده است، بی‌نهایت ناچیز می باشد. همان طوری که قبلاً تذکر به عمل آمد ظرفیت قابل ملاحظه‌ی منابع آبی در حوزه مذکور یک فیصدی ناچیز را نشان می دهد. استفاده افغانستان از آب دریای آمو قرار محاسبه ۶.۱ میلیارد مترمکعب از معاونین دریای آمو جهت آبیاری زمین‌های زراعتی خود استفاده می‌نماید که حدود ۱.۲۵ میلیارد مترمکعب آب برگشت زراعتی نیز شامل مقدار متذکره می‌باشد که با درنظر داشت استفاده فعلی افغانستان از حوزه آمو ۴.۸۵ میلیارد متر مکعب می باشد.

این مقدار دقیقا متناسب با نورم (FAO) که در افغانستان اوسط استفاده از آب برای هر هکتار را ۱۰۰۰ هزار مترمکعب گرفته، موافقت دارد.

استفاده معقولانه و منصفانه از دریای آمو

یکی از اصول مهم و اساسی در کنوانسیون ۱۹۹۷ سازمان ملل متحد همانا استفاده و مشارکت عادلانه و معقول مندرج ماده ۵ کنوانسیون میباشد.

بر اساس این ماده کشورهای حوزه آبریز مشترک باید در قلمرو شان از آبراه های بین المللی به شکل عادلانه و معقول استفاده نمایند، به طور خاص آبراه بین المللی توسط کشورهای آبراه برای دستیابی به بهره برداری بهینه و پایدار از آن و با درنظرداشت منابع کشورهای ذیدخل مورد استفاده واقع شود.

همچنان در ماده ۶ این کنوانسیون عوامل موثر بر استفاده عادلانه و معقول شمارش شده که قرار ذیل به آن اشاره میشود:

• عوامل جغرافیایی، هایدروگرافی، هایدرولوژیکی، آب و هوا، محیط زیست و سایر عوامل طبیعی؛
• نیازمندی‌های اجتماعی و اقتصادی کشورهای آبراه یا مسیل؛
• نفوس وابسته به آبراه در هر کشور مسیل یا آبراه؛
• تاثیرات استفاده و بهره برداری از آبراه ها در کشور آبراه یا سایر کشورهای حوزه آبریز مشترک؛
• موجودیت و استفاده بالقوه از آبراه؛
• نگهداری، حفاظت، توسعه و استفاده اقتصادی از منابع آبی آبراه و همچنان هزینه اقداماتی که در این راستا اتخاذ میشود؛
• دسترسی به گزینه ها، ارزش قابل مقایسه به منظور استفاده پلان شده و موجود؛
• و سایر موارد.

افغانستان در مقایسه با کشورهای حوزه آبریز مشترک دریای آمو شدیداً کمتر انکشاف یافته است. در جدول ذیل مقایسه‌ی برخی شاخص‌های انکشاف را در رابطه با نفوس ارائه می دهد، هر چند این شاخص‌ها لزوماً منطبق با ویژه‌گیهای خاص حوزه نیستند، اما تصویر عمومی از کل کشور را به دست میدهد. یک شاخص مفید سنجش، شاخص انکشاف بشری است که به ارزیابی اوضاع کلی اجتماعی – اقتصادی کشورها بر اساس متغیرهای چون سواد، امید به زندګی، تغذیه و دیګر شاخص های مرتبط میپردازد. افغانستان در منطقه پایین ترین شاخص انکشاف را دارد و تنها کشور در شرق میانه و آسیا است که شاخص انکشاف بشری آن کم تر ۰،۵ است.

درآمد سرانه ناخالص ملی، میزان تولید داخلی یک کشور و درآمد اتباع آنها در خارج از کشور را سنجش می‌کند. افغانستان پایین ترین درآمد سرانه ناخالص ملی در منطقه دارد که نیم برابر کمتر از پاکستان و تقریبا ۱۱ برابر کمتر از قزاقستان است. افغانستان همچنین کمترین دسترسی به آبرسانی شهری و روستایی دارد و این امر بر صحت و سلامت نفوس آن شدیدا تاثیر ګزار بوده است. سطح امید به زندګی در میان نفوس ساکن به همسایه‌ګان افغانستان ۱۰ الی ۲۰ درصد بیشتر از نفوس ساکن در افغانستان است.

هر چند توان نسبی ذخیره‌سازی آب به خاطر مقاصد زراعتی یک شاخص معیاری توسعه به شمار نمی آید، اما با آن هم این امر در منطقه که افغانستان و کشورهای همجوار آن قرار دارند، حایز اهمیت است. در رابطه با این شاخص افغانستان به شدت از سایر کشورهای منطقه عقب مانده است.

افغانستان انکشاف نیافته ترین زیربناهای آب را در منطقه داراست. میزان سرانه آب داخلی قابل تجدید حدود ۲۲۰۰ مترمکعب در سال است که این میزان در مقایسه با کشورهای همسایه چون ایران (۱۴۳۰ مترمکعب در سال) و پاکستان(۱۰۰۰ متر مکعب در سال) بیشتر است. اما متاسفانه، افغانستان صرف قادر به استفاده از یک سوم از مجموع آب سطحی خویش بوده است. افغانستان با سرانه ۸۰ مترمکعب آب در سال، یکی از پایین ترین ظرفیت های نګهداری و ذخیره آب در جهان و کمترین ظرفیت نګهداری و ذخیره آب را در منطقه دارد.

بر اساس ارقام و معلومات، استفاده آب در حوزه پنج آمو حدود ۱۰ در صد ګزارش شده است. این حوزه انکشاف نیافته ترین حوزه دریایی افغانستان است. این در حالیست که حوزه دریایی پنج آمو تولید کننده حدود ۳۰ درصد از کل منابع آبی کشور است. قرار ګزارشها در سال ۱۹۸۰، اراضی قابل آبیاری در حوزه دریایی آمو ۳۸۵۰۰۰ هکتار زمین بوده است که در آن سالانه حدود ۵ ملیارد مترمکعب آب مصرف میشود. هر چند برای بهبود شبکه‌های آبیاری، پروژه هایی در دست اجراء بوده است، ولی این پروژه ها تغییری چندانی در وضعیت فعلی ایجاد نکرده است.

همچنان بر اساس آمار اداره احصاییه مرکزی کشور حدوداً ۹۴ فیصد از اموال تجارتی خویش به شمول محصولات غذایی و زراعت را از همسایگان پایین آب وارد می کند و به اساس گزارش احصایی مرکزی در سال ۱۳۹۹حدوداً هشتاد فیصد برق مورد نیاز کشور به شمول برق پایتخت را از کشور های همسایه وارد نموده،که نسبت به افغانستان در پایین دست قرار دارد، و متباقی 20 فیصد را از منابع داخلی تامین میکند که این مقدار برق وارداتی در فصل زمستان بسنده نبوده و کاهش میابد، مقدار برق وارداتی در گراف شماره ۱ نشان داده شده است.

با در نظر داشت آمار و ارقام متذکره افغانستان بیشترین انرژی قابل نیاز خود را از منابع بیرونی تامین نموده و همچنان بیشتر از ۱۱.۷۷ میلون کیلو وات ساعت تنها برای کابل را از انرژی دیزلی تامین مینماید. در حالیکه افغانستان نسبت به همسایگان خویش دارای پوتنشیل آبی بیشتر تولید انرژی می باشد، اما نسبت عدم  مدیریت درست و همه جانبه، نتوانسته که از منابع آبی خود استفاده موثر نماید، بناً به جای اینکه به برق وارداتی از همسایگان خود اکتفا نماید بهتر است تا هزینه‌ی را که برای تولید انرژی از منابع دیزلی و وارد نمودن انرژی از کشورهای همسایه به مصرف میرسد بهتر است هزینه مذکور را برای تأسیسات آبی خود به مصرف برساند، که این کار باعث می شود تا افغانستان به تأسیسات زیربنایی دست یافته و به خودکفایی رسیده، و از یک کشور مصرفی به کشور تولیدی مبدل گردد.

این تأسیسات نه تنها منبع تولید برق بوده، بلکه برای زراعت، آب اشامیدنی و صنعت نیز قابل استفاده خواهد بود. در عین حال یک اقدام نیک برای جلوگیری از الودگی محیط زیست خواهد شد، که در جهان امروز بیشترین توجه بالای تولید انرژی پاک و دوامدار (Renewable Energy) است که اکثراً از طرف کشور های توسعه یافته به حیث یک ابزار سیاسی در مقابل کشور های در حال توسعه استفاده میشود، تا خود را از این ابزار سیاسی در امان نگهداشته و کمک های بیشتر از نهاد های بین المللی و کشور های بیش قدم  در این بخش را جلب نماید. 

رشد تولید ناخالص داخلی افغانستان نسبت به کشورهای همسایه خیلی پایین است تغیرات اقلیمی از جمله خشک سالی امروزه در جهان یک معضل جدی است، به خصوص کشور های جنوب آسیا با خشک سالی جدی روبرو است. همچنان افغانستان در این اواخر با کمبود جدی گندم روبرو گردیده، بناً افغانستان نیاز مبرم به مدیریت منابع آبی خویش در حوزه دریایی پنج آمو دارد و زمین های که نسبت به قلت آب زرع نگردیده آبیاری نموده تا از تورم اقتصادی در کشور جلوگیری نموده و یک کشور خود کفاء از لحاظ تولید گندم گردیده و باعث رشد تولید داخلی گردد.

بهترین عوامل که در بهبود کیفیت زندگی مردم رول بسزای را بازی میکند همانا عناصر توسعه بشری است که یک بخش عمده و اساسی آن را بهبود در سطح استندردهای صحت و افزایش عاید سرانه در یک کشور به شما می رود. اگر به این دو عنصر، عاید سرانه و صحت نگاه کنیم، رابطه ای مستقیم را که بین آب و توسعه وجود دارد درک خواهیم نمود.

به اساس ارقام و معلومات بانک جهانی در سال ۲۰۲۰  رشد نفوس افغانستان نسبت به کشورهای همسایه شمالی افزایش چشم گیری را نشان میدهد که با گذشت هر روز به دلیل افزایش نفوس و گسترش فعالیت های صنعتی و زراعتی نیازمندی مردم به آب به خصوص در حوزه دریایی پنج آمو را افزایش داده و بیشتر از هر زمان دیگر نقش مدیریت منابع آبی را در جهت توسعه برجسته می سازد.

مشکل جدی دیگری که افغانستان با آن دست و پنجه نرم می کند ارقام بلند سطح بیکاری نسبت به کشورهای حوزه آبریز مشترک آمو به شمار می رود. با توجه به رشد نفوس،­­ پایین­­ بودن عاید­ سرانه، نبود صنعت توسعه یافته، و کافی نبودن تأسیسات منابع آبی برای زراعت علل و عوامل افزایش بیکاری در کشورگردیده و باعث مهاجرت های غیر قانونی ده ها هزار افغان نسبت بیکاری به کشور همسایه می گردد.

با در نظرداشت­ آمار­ و ارقام، وضعیت بد اقتصادی، وابستگی به برق وارداتی،­ صنعت­کمتر توسعه­ یافته، کم بود آب آشامیدنی در شهرهای افغانستان به خصوص شهر کابل­که با قلت جدی آب آشامیدنی روبروگردیده است. همچنان روزانه ده ها هزار افغان نسبت بیکاری به­کشورهای همسایه به طور غیر قانونی­مهاجرت می نمایند. این در حالیست که افغانستان دارای آبهای کافی در حوزه دریایی کابل بوده،که میتواند جهت بهبود وضعیت اقتصادی مردم از آن در تولید انرژی و همچنان در زراعت و صنعت که منبع خوب اشتغالزائی میباشد استفاده نمود؛ اما متاسفانه افغانستان تا حال قادر به استفاده موثر از این نعمت طبعیی نگردیده است.

 به اساس ارقام (FAO) 45 فیصد زمین های قابل کشت افغانستان آبیاری­ می­گردد، که به اساس این رقم اگر فرض کنیم در حوزه دریایی پنج آمو هم 45 فیصد آن آبیاری و متباقی از آبیاری باز مانده است، چنین بر میآید که در حوزه دریایی پنج آمو خیلی بیشتر از زمین های آبیاری شده، به اثر مشکلات مدیریت آب زمین ها از آبیاری باز ماند است

خلاصه این که افغانستان از تمامی دلایلی لازم برای اعمار زیربناهای آب درجهت ارتقای تولید زراعتی، انکشاف اقتصادی و بهبود توسعه اجتماعی – اقتصادی کشور برخوردار است. به همین دلیل چنین امری منطبق با حقوق  بین الملل آب و اصل استفاده منصفانه و معقولانه از منابع آب است، زیرا یکی از عواملی که باید در تعین این اصل مدنظر باشد، اوضاع اجتماعی- اقتصادی نفوس ساکن در حوزه دریایی است.

نتیجه ګیری

کانال قوش‌تیپه یکی از پروژه های بسیار مهم و بزرګ در افغانستان به شمار میرود که در خودکفایی این کشور نقش بسزایی خواهد داشت. افغانستان تا کنون بسیار کمتر از همسایه‌ګان شمالی خویش از آب دریای آمو استفاده نموده است و برعلاوه بی ثباتی های دهه‌های اخیر در این کشور سبب شده است که آسیب ویرانګر بر تمامی بخش‌های زندګی مردم وارد شود و این کشور کمترین میزان توسعه را نسبت به تمامی همسایه ګان خویش داشته است. با افتتاح این کانال طبیعتاً توان اقتصادی شمال افغانستان بخصوص در حوزه زراعتی افزایش چشمگیری خواهد یافت. این حوزه با داشتن زمین‌های مرغوب و حاصلخیز و شرایط جغرافیایی و آب و هوا می‌تواند تامین کننده بسیاری از اقلام زراعتی حتی برای منطقه باشد. به گفته برخی کارشناسان با بهره برداری این کانال، افغانستان به تنهایی می‌تواند نه تنها گندم خود بلکه یک بخشی از گندم کشورهای منطقه را نیز تامین نماید.

با در ‌نظرداشت آن‌چه گفته آمدیم، افغانستان به دلیل فقر اقتصادی، نداشتن توان تکنولوژیکی و سال‌ها جنگ و بی‌ثباتی، عملاً کمترین استفاده را از آب آمو کرده است، طوری که استفاده‌های موجود از آن با هیچ درصدی مطابقت ندارد؛ ولی اتحاد شوروی و کشورهای جانشینان آن پس از فروپاشی، به‌صورت یک‌جانبه برای یک حوضه آب‌ریز مشترک و بین‌المللی رژیم حقوقی تعریف کرده و بر‌مبنای آن آب آمو دریا را میان خود سهمیه‌بندی کرده‌اند. این کشورها طی سالیان گذشته با اجرای ده‌ها پروژه بزرگ و کوچک، آب آمو را از مسیر اصلی آن منحرف کرده و به اشکال مختلف آن را مورد استفاده قرار داده‌اند. این‌گونه بهره‌برداری‌های یک‌جانبه از آب‌های مشترک ـ چنان‌چه در فوق تذکر داده شد ـ نه در عرف بین‌المللی و نه در کنوانسیون‌های بین‌المللی جا دارد و نقض تمام اصول و موازین شناخته‌شده بین‌المللی و دوجانبه در مورد بهره‌برداری از آب‌های مشترک پنداشته می‌شود.

با توجه به تحلیل فکتورهای تعریف شده در ماده ۶ کنوانسیون آبراه های بین المللی سازمان ملل متحد در سیاق افغانستان، این کشور از تمامی دلایلی لازم برای اعمار زیربناهای آب همچو کانال قوش‌تیپه درجهت ارتقای تولید زراعتی، انکشاف اقتصادی و بهبود توسعه اجتماعی – اقتصادی کشور برخوردار است. به همین دلیل چنین امری منطبق با حقوق  بین الملل آب و اصل استفاده منصفانه و معقولانه از منابع آب است.